Hanes
Ystyr Llanfihangel-y-Traethau yw Eglwys Sant Mihangel ar y traethau. Gellir olrhain cadwyn o Fryniau Sant Mihangel hynafol a chysegredig ar hyd traethau y byd Celtaidd o Lydaw i’r Alban (mae yna un arall ar yr ochr arall i’r aber, yn Nhreflys, y tu uchaf i Forfa Bychan). Adeg adeiladu’r eglwys hon, yr oedd, fel y lleill, yn ynys garregog yn dibynnu ar y llanw – dyna yw ystyr enw’r pentref ‘Ynys’ sef yn llythrennol Ynys. Byddai’r addolwyr yn yragasglu yno mewn cychod neu gwrwglau, neu ar droed neu ar gefn ceffyl ar draws y tywod. Yr adeg honno roedd y plwyf yn cynnwys y cyfan o’r arfordir cyfagos o aber yr Afon Glaslyn hyd at derfynau Llandanwg, i’r de o Harlech. Ni giliodd y mor o’r tir rhwng Ynys a Harlech hyd at ddiwedd yr Oesoedd Canol, ac roedd yn 1805 erbyn cau’r llanw yn gyfangwbl gyda morglawdd o Ty Gwyn yn Yr Ynys hyd at y tir mawr ger Glan-y-Wern. Eglwys morwyr oedd yn y ganrif diwethaf, fel a welir oddi wrth enwau morwyr a chapteiniaid ar y beddfeini, ac fe adeiladwyd llongau pren, a hwyliai’r Iwerydd, ar y traethau cyfagos, yn Aber-Ia (Portmeirion rwan), Carreg-y-ro ac – yn fwysicach fyth – Ty Gwyn Gamlas, Ynys, a oedd y porthladd a gyflenwai Gastell Harlech.
Mae’r Eglwys hon yn llawer mwy hynafol na’i golwg. Ychydig lathenni wrth y porth fe welwch, ymysg y beddau, un gofeb unigryw, cofeb sydd wedi goroesi ers yr amser cyn i’r Normaniaid orchfygu Cymru. Maen-hir cul, wedi ei wisgo gan y tywydd ydyw, ac arysgrif o’r ddeuddegfed ganrif ar ei bedair ochr. Fel hyn mae’n darllen (gyda’r cwtogiadau wedi ei ehangi):
HIC EST SEPULCHRUM WLEDR MATRIS (H)ODELEV
QUI PRIMUM AEDIFICAVIT HANC ECCLESIAM IN
TEMPORE EWINI
neu
DYMA FEDD WLEDR MAM HOEDLIW A ADEILADODD YR EGLWYS HON YN AMSER Y BRENIN OWAIN GWYNEDD
Roedd Owain Gwynedd yn teyrnasu dros Wynedd o 1137 i 1170 O.C. Mae’r muriau hyn ganrif a banner yn hyn na gwaith maeti Gastell Harlech.
(Cyfieithwyd a darllenwyd yr arysgrif gan W.J. Hemp, F.S.A.)
History
Llanfihangel-y-Treathau translates as St Michael's Church on the beaches. A chain of ancient and sacred St Michael's Hills can be traced along the beaches of the Celtic world from Brittany to Scotland (there is another on the other side of the estuary, at Treflys, above Morfa Bychan). At the time of the building of this church, it was, like the others, a rocky island dependent on the tide - that is what the name of the village 'Ynys' means, literally, Island. The worshipers would gather there in boats or coracles, or on foot or on horseback across the sand. At that time the parish covered the whole of the adjacent coastline from the Glaslyn estuary to the limits of Llandanwg, south of Harlech. The sea between Ynys and Harlech did not disappear until the end of the Middle Ages, and by 1805 the tide was completely closed with a barrage from Ty Gwyn to the mainland near Glan-y-Wern. It was a sailor's church in the last century, as evidenced by the names of sailors and captains on the tombstones, and wooden ships, and Atlantic sails, were built on the nearby beaches, at Aber-Ia (now Portmeirion), Carreg-y-ro and - more importantly - Ty Gwyn Canal, Ynys, was the port that supplied Harlech Castle.
This Church is much more ancient than appears. A few yards from the Porch you will find, among the graves, one unique monument, a monument that has survived since before the Norman conquest of Wales. It is a narrow, weather-worn standing stone with a twelfth-century inscription on its four sides. This way it reads (with the curtailments expanded):
HIC EST SEPULCHRUM WLEDR MATRIS (H)ODELEV
QUI PRIMUM AEDIFICAVIT HANC ECCLESIAM IN
TEMPORE EWINI
or
THIS THE GRAVE OF WLEDR MOTHER OF HOEDLIW
WHO BUILT THIS CHURCH IN THE TIME OF KING OWAIN GWYNEDD
Owain Gwynedd reigned over Gwynedd from 1137 to 1170 O.C. These walls are a century and a half older than the work of Harlech Castle.
(Cyfieithwyd a darllenwyd yr arysgrif gan W.J. Hemp, F.S.A.)